بیماری آسپرژیلوس در طیور، پیشگیری و درمان ذات الریه طیور

صنعت مرغداری، ستون فقرات تامین پروتئین و امنیت غذایی در بسیاری از نقاط جهان است. اما این صنعت، همواره با چالش‌‌های متعددی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند که یکی از مهمترین آن‌ها، حفظ سلامت گله در برابر بیماری‌‌های مختلف است. در میان عوامل بیماری‌‌زا، قارچ‌‌ها به‌‌ویژه بیماری قارچی آسپرژیلوزیس، می‌توانند خسارات اقتصادی قابل توجهی به بار آورند. آسپرژیلوزیس در پرندگان که اغلب با نام ذات الریه طیور یا پنومونی قارچی نیز شناخته می‌شود، یک عفونت تنفسی جدی است که به‌‌ویژه در جوجه‌‌های جوان می‌تواند بسیار کشنده باشد. این بیماری که ناشی از اسپور‌‌های قارچ آسپرژیلوس است، نه‌‌تنها بر سلامت و رفاه طیور تاثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند به کاهش شدید عملکرد تولیدی و افزایش هزینه‌‌های درمانی و تلفات منجر شود. شناخت جامع این بیماری آسپرژیلوس در طیور، درک علائم آن، و به‌‌کارگیری راهکارهای موثر پیشگیری و درمان، برای هر پرورش‌‌دهنده‌‌ای حیاتی است. این مقاله با هدف ارائه یک راهنمای کامل و منحصربه‌‌فرد، به کاوش عمیق در ابعاد مختلف بیماری آسپرژیلوس، از ماهیت آن گرفته تا روش‌‌های نوین پیشگیری و کنترل، خواهد پرداخت. امید است اطلاعات ارائه شده، به شما در محافظت از گله‌تان یاری رساند و به پایداری این صنعت کمک کند.

آسپرژیلوس چیست؟ شناخت دقیق عامل ذات الریه طیور

آسپرژیلوز یک بیماری تنفسی غیر‌مسری (به‌‌جز در موارد بسیار نادر) در طیور است که عامل اصلی آن، قارچ‌‌های جنس آسپرژیلوس، به‌‌ویژه گونه آسپرژیلوس فومیگاتوس هستند. اگرچه گونه‌‌های دیگری مانند آسپرژیلوس فلاووس و آسپرژیلوس نایجر نیز می‌توانند بیماری‌‌زا باشند، اما آسپرژیلوس فومیگاتوس شایع‌ترین عامل و مهمترین آن‌ها از نظر بالینی است. این قارچ‌‌ها در واقع میکروارگانیسم‌‌های فرصت‌‌طلب هستند؛ به این معنا که به‌‌طور معمول در محیط زندگی پرندگان حضور دارند، اما تنها در شرایط خاصی که سیستم ایمنی پرنده تضعیف شده یا میزان آلودگی محیطی با اسپور قارچ (کونیدی) بسیار بالا باشد، منجر به بیماری می‌شوند. اسپور‌های قارچ آسپرژیلوس میکروسکوپی هستند و به‌‌راحتی در هوا پخش می‌شوند و همین امر، انتقال آن‌ها را تسهیل می‌کند.

محیط طبیعی قارچ آسپرژیلوس، مواد آلی در حال تجزیه، به‌‌ویژه بستر مرطوب و کپک‌‌زده، دان و مواد اولیه خوراک، کاه، خاک و حتی دستگاه‌‌های جوجه‌‌کشی و تهویه است. حضور این قارچ در همه‌ جای محیط اطراف ما رایج است. زمانی که پرنده، تعداد زیادی از این اسپور‌ها را از طریق تنفس (استنشاق) وارد ریه‌‌ها و کیسه‌‌های هوایی خود می‌کند، عفونت آغاز می‌شود. اسپور‌ها به بافت تنفسی می‌چسبند و در صورت مساعد بودن شرایط و ضعف سیستم ایمنی پرنده، شروع به رشد و تکثیر می‌کنند. رشد قارچ در بافت‌‌ها منجر به ایجاد التهاب و تشکیل گرانولوم‌‌ها می‌شود. گرانولوم‌‌ها توده‌‌های کوچکی هستند که از سلول‌‌های ایمنی و قارچ تشکیل شده‌‌اند و می‌توانند مسیرهای تنفسی را مسدود کرده یا به بافت‌‌های اطراف آسیب برسانند. در نتیجه این فرایند، عملکرد سیستم تنفسی به‌‌شدت مختل می‌شود و علائم بالینی بیماری تنفسی ظاهر می‌گردد.

بیماری آسپرژیلوس در طیور می‌تواند به‌‌صورت حاد یا مزمن بروز کند. شکل حاد که عمدتاً در جوجه‌‌های جوان (به‌‌ویژه کمتر از سه هفته) و پرنده‌‌های تازه هچ شده رخ می‌دهد، اغلب با نام "ذات الریه جوجه‌‌کشی" یا "برودر پنومونیا" (Brooder Pneumonia) شناخته می‌شود. این فرم معمولاً ناشی از مواجهه با مقادیر بسیار زیادی از اسپور در هچر یا بستر اولیه است و می‌تواند منجر به تلفات بالا و ناگهانی شود. در مقابل، شکل مزمن بیماری در پرندگان مسن‌تر یا گله‌‌هایی که به‌‌طور مداوم در معرض دوز‌‌های کمتر اسپور قرار می‌گیرند، مشاهده می‌شود. در فرم مزمن، بیماری به‌‌آهستگی پیشرفت می‌کند و ممکن است علائم آن بسیار مبهم و غیر‌اختصاصی باشد و حتی به سایر ارگان‌‌ها نیز گسترش یابد.

انتقال آسپرژیلوزیس در پرندگان اغلب به‌‌صورت افقی (از محیط به پرنده) و نه از پرنده به پرنده صورت می‌گیرد. بنابراین، تمرکز اصلی بر کنترل منابع محیطی آلودگی است. هوای آلوده به اسپور، دان و بستر کپک‌‌زده، و محیط جوجه‌‌کشی آلوده، مهمترین منابع انتشار بیماری هستند. تشخیص آسپرژیلوز در طیور بر پایه ترکیبی از علائم بالینی، ضایعات کالبدگشایی و تایید آزمایشگاهی (کشت قارچ از بافت‌‌های آسیب‌‌دیده یا تشخیص مولکولی) استوار است. ضایعات مشخص در کالبدگشایی شامل مشاهده گرانولوم‌‌های سفید مایل به زرد، بافت گرهی در ریه‌‌ها، کیسه‌‌های هوایی ضخیم شده و حتی وجود کلنی‌‌های قارچی پنبه‌‌ای شکل روی سطوح کیسه‌‌های هوایی است. در موارد شدید، این گرانولوم‌‌ها می‌توانند در اندام‌‌های دیگر مانند کبد، کلیه، مغز و حتی چشم نیز دیده شوند.

اهمیت اقتصادی آسپرژیلوز نیز قابل توجه است. در جوجه‌‌های گوشتی، این بیماری منجر به کاهش وزن‌‌گیری، افزایش ضریب تبدیل دان و افزایش تلفات می‌شود که مستقیماً سودآوری را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در مرغ‌‌های تخم‌‌گذار، کاهش تولید تخم‌‌مرغ و در مواردی نادر، عفونت تخمدان و مجرای تخم‌‌بر را در پی دارد. علاوه بر تلفات مستقیم، هزینه‌‌های ناشی از تشخیص، مدیریت و اقدامات بهداشتی برای کنترل محیطی نیز به بار مالی این بیماری می‌افزاید. بنابراین، یک درک کامل از ماهیت بیماری آسپرژیلوس در طیور و چگونگی انتقال آن، اولین گام برای تدوین و اجرای یک برنامه پیشگیرانه موثر است.

علائم بالینی و پاتولوژی آسپرژیلوزیس: زنگ خطر سلامت گله

علائم بالینی بیماری آسپرژیلوس در طیور می‌تواند بسته به سن پرنده، میزان اسپور استنشاق شده و وضعیت ایمنی بدن متفاوت باشد. شناخت دقیق این علائم می‌تواند به تشخیص زودهنگام و اقدام به‌‌موقع کمک کند. در جوجه‌‌های جوان، به‌‌ویژه در فرم حاد بیماری یا همان ذات الریه طیور، علائم معمولاً شدیدتر و ناگهانی‌تر ظاهر می‌شوند. این علائم می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

در جوجه‌‌های جوان (کمتر از سه هفته):

• مشکلات تنفسی شدید: شامل نفس نفس زدن (gasping)، تنفس دشوار (dyspnea)، باز کردن دهان برای تنفس و خرخر کردن (rales) است. این علائم نشان‌‌دهنده درگیری شدید ریه‌‌ها و کیسه‌‌های هوایی هستند.
• بی‌‌حالی و ضعف: جوجه‌‌ها تمایلی به حرکت و خوردن دان نشان نمی‌دهند، گوشه‌‌گیر شده و حالت کسلی دارند.
• کاهش اشتها و کاهش وزن‌‌گیری: به‌‌دلیل ناتوانی در تنفس صحیح و عمومی بودن بیماری، مصرف دان کاهش می‌یابد.
• افزایش تلفات: در فرم حاد، نرخ مرگ‌و‌میر می‌تواند بسیار بالا باشد و گاهی به پنجاه درصد یا بیشتر نیز می‌رسد.
• علائم عصبی (در صورت گسترش): در مواردی که قارچ به مغز نیز گسترش یابد، علائمی نظیر عدم تعادل (ataxia)، فلجی، تشنج یا پیچش گردن (torticollis) مشاهده می‌شود. این موارد نشان‌‌دهنده یک بیماری پیشرفته و سیستمی هستند.
• علائم چشمی: در برخی موارد، به‌‌ویژه در جوجه‌‌های هچری، ممکن است ضایعات چشمی نظیر کدورت قرنیه یا وجود پلاک‌‌های سفید مایل به زرد روی سطح چشم مشاهده شود که ناشی از درگیری قارچی چشم است.

در پرندگان بالغ و در فرم مزمن آسپرژیلوزیس در پرندگان، علائم معمولاً خفیف‌تر و پیشرونده‌تر هستند. این پرندگان ممکن است به‌‌تدریج وزن کم کنند، بی‌‌حال شوند و علائم تنفسی مزمن نظیر سرفه خشک یا خرخر خفیف را نشان دهند. ممکن است در ابتدا، علائم به‌‌حدی مبهم باشند که به‌‌اشتباه به سایر بیماری‌‌های تنفسی نسبت داده شوند. درگیری سایر اندام‌‌ها در فرم مزمن بیشتر دیده می‌شود که می‌تواند منجر به علائم متنوعی گردد.

ضایعات کالبدگشایی برای تشخیص بیماری آسپرژیلوس در طیور بسیار کمک‌‌کننده است. مهمترین و شایع‌ترین ضایعات در سیستم تنفسی مشاهده می‌شوند: در ریه‌‌ها، حضور گرانولوم‌‌های کوچک، گرد، سفید مایل به زرد و سفت در بافت ریه که ممکن است از اندازه سر سوزن تا چندین میلی‌‌متر متغیر باشند. این گرانولوم‌‌ها در برش، گاهی ساختار پیاز شکل یا لایه لایه دارند. در کیسه‌‌های هوایی نیز ضخیم شدن و کدورت آن‌ها قابل مشاهده است. در بسیاری از موارد، می‌توان پلاک‌‌های قارچی سبز مایل به آبی (کلنی‌‌های آسپرژیلوس) را روی سطح داخلی کیسه‌‌های هوایی مشاهده کرد که ظاهری شبیه به کپک نان دارند. این یافته، بسیار پاتگنومونیک و تشخیصی است. همچنین ممکن است گرانولوم‌‌ها یا پلاک‌‌های قارچی در نای و به‌‌ویژه در منطقه سیرینکس (جعبه صوتی - محل انشعاب نای به دو برونش اصلی) نیز دیده شوند که می‌توانند باعث انسداد مسیر هوایی و تشدید علائم تنفسی شوند. در موارد پیشرفته یا مزمن، قارچ می‌تواند از طریق جریان خون به اندام‌‌های دیگر مانند کبد، کلیه، طحال، مغز، استخوان و حتی غدد لنفاوی و پوست گسترش یابد و در آنجا نیز گرانولوم‌‌هایی ایجاد کند. این گسترش منجر به علائم غیر‌تنفسی می‌شود که تشخیص را دشوارتر می‌سازد.

تشخیص قطعی آسپرژیلوز نیازمند تایید آزمایشگاهی از طریق کشت قارچ از بافت‌‌های آلوده، بررسی هیستوپاتولوژی (بافت‌شناسی) ضایعات یا تکنیک‌‌های مولکولی مانند پی سی آر (PCR) است. با این حال، مشاهده علائم بالینی و ضایعات کالبدگشایی به‌‌ویژه درگیری مشخص کیسه‌‌های هوایی با پلاک‌‌های قارچی، نشانه‌‌ای قوی از وجود بیماری قارچی آسپرژیلوزیس در گله است. افتراق از سایر بیماری‌‌های تنفسی مانند برونشیت عفونی، نیوکاسل، یا مایکوپلاسموزیس ضروری است و اغلب نیاز به بررسی‌‌های آزمایشگاهی دارد. با این حال، ضایعات گرانولوماتوز در ریه‌‌ها و کیسه‌‌های هوایی، مشخصه آسپرژیلوزیس هستند و می‌توانند راهنمای خوبی برای تشخیص باشند.